Angie Kleijn
‘n Skatkis vol inligting oor toeka se dae op die plase Rietfontein en Pienaarspoort is ontdek toe Bernice Roets ‘n sak vol dokumente by haar ouma gekry het. Dié dokumente strek vanuit die 1800’s en sluit oorlogskompensasie vir Rietfontein se Van Molendorffs in, ‘n dreigbrief van ‘n diamantmyn, die verkoopkontrak van die plaas Pienaarspoort en transaksies met De Eerste Fabrieken op Hatherley, ‘n handelaar op Hazeldean en treinkaartjies van die ou Van Der Merwe-stasie.
Bernice, ‘n nooi Van Molendorff, het dié skatkis in ‘n rooi sak van haar ouma Alwina Georgina (Winnie) van Molendorff gekry. Die dokumente het behoort aan Catharina Elizabeth (Tienie) Engelbrecht, Bernice se oupagrootjie se suster.
Ouma Winnie is op 3 Januarie vanjaar in die ouderdom van 85 jaar oorlede.
Die dokumente vertel die verhaal van Bernice se groot-oupagrootjie, Joseph Willem van Molendorff, gebore 21 Augustus 1852, en sy vrou Hendrina Maria Cornelia, gebore van der Merwe op
16 November 1869.
Dié foto is in 1980 met Bernice se broer, Jeandre van Molendorff, se doop geneem. Voor van links na regs: Maria Magdalena (Marie) van Molendorff, gebore Breedt – Bernice se oumagrootjie; Catharina Elizabeth (Ou Matienie) Engelbrecht – Bernice se oupagrootjie se suster; en Cecilia Johanna (Lalla) Wessels – Bernice se oumagrootjie aan haar ma se pa se kant. Middel van links na regs is Bernice se twee oumas: Alwina Georgina (Winnie) van Molendorff; en Ena Wessels. Agter van links na regs is die oupas: Joseph Willem (Joppie) van Molendorff – Bernice se oupa; Frans Pienaar van Molendorff – Bernice se oupagrootjie; en Aldorus Patrick (Pat) Wessels
Pienaarspoort
Joseph het die plaas Pienaarspoort in die 1890’s van die Wolmarans-familie gekoop en het getrou met die dogter van die buurplaas, Rietfontein, agter die Magaliesberg.
Kwitansies en prokureursbriewe wys dat Joseph reeds vanaf 1883 betalings aan die Wolmaranse gemaak het om die plaas te koop. ‘n Brief van die prokureursfirma WR Keet van Pretoria, ZA Republiek, gedateer 4 Desember 1891 en gerig aan JW van Molendorff van Pienaarspoort, verwys na ‘n koopkontrak met Wolmarans.
Die finale verkooptransaksie van Pienaarspoort was op 30 Januarie 1892. Die koper word aangedui as Joseph Willem van Molendorff en die dokument is onderteken deur JJH Wolmarans.
Dit is dan ook op dié plaas waar Joseph se pa, Willem Petrus van Molendorff, in die ouderdom van 83 jaar oorlede is. Sy begrafnisbrief is in die skatkis van dokumente gevind. Dit is op 24 Januarie 1902 op Pienaarspoort opgestel en al die begrafnisreëlings is neergepen met die name van die draers.
Bernice en haar man, Jaco Roets, saam met haar ouma Winnie en ouma Ena
Rietfontein
Plaasbelastingkwitansies vanaf 1900 wys dat die buurplaas, Rietfontein 501, toe ook aan Joseph en sy vrou se broers, Petrus Jacobus en Johannes Jacobus van der Merwe, behoort het.
Van die dokumente verwys na De Eerste Fabrieken en Hatherley. Die van der Merwes het minerale water by dié fabriek net anderkant die berg op die plaas Hatherley langs die Pienaarsrivier, laat bottel.
Dit was een van die eerste industriële ontwikkelings in die ZAR wat baie van toeka se kleurvolle karakters, soos Barney Barnato, Isaac Lewis, Sammy Marks en Alois Hugo Nellmapius, byeengebring het.
Baie van die korrespondensie gerig aan Joseph en sy Van der Merwe-swaers gee die adres bloot aan as Van Der Merwe-stasie. In die 1890’s was daar nog nie ‘n dorp met die naam Rayton nie.
Die ligging van Rietfontein 501 en die ou opstal
Van Der Merwe-stasie was min of meer waar Getaway Farms vandag is. Trevor van Luik, wat ‘n gedeelte van die plaas Rietfontein van sy pa Bob geërf het, het uitgevind dat van die buitegeboue op die plaas deel van die oorspronklike Van der Merwe-stasie was.
Dié ou stasie was midde-in die oploop na die Slag van Donkerhoek (heel beduidend die ‘Battle of Diamond Hill’ genoem) in die Engelse Oorlog en die stryd om beheer van die spoorlyn na Delagoabaai.
Dit is dié oorlog wat die diamantstormloop na Rietfontein onderbreek het. Een van die vroegste berigte van diamant-ontdekkings in dié gebied dateer terug na 1871 toe ’n diamant van oor die vier karaat op ’n plaas gekry is.
In ‘Neerlandia’ (‘Maandschrift van het Algemeen Nederlandsch Verbond’) van 1898 reeds is berig dat diamante op die plaas Rietfontein, distrik Pretoria, ontdek is deur ene Schuller, wat die minerale regte op die grond vir ‘n paar jaar verkry het van die oorspronklike eienaar en sy regte toe oorgeplaas het aan die Schuller Diamantmyne. Mynwerk het egter tot stilstand gekom in die oorlog.
Die datum op dié brief is 23 April 1901, ten tye van die Engelse Oorlog. Dit vra toestemming vir mnr en mev JW van Molendorf om die plaas ‘Pienaar’s Poort’ te besoek
Oorlog
Veldmaarskalk Roberts het op 5 Junie 1900 in Pretoria aangekom. Ses dae daarná het hy sy opmars langs die Delagoabaai spoorlyn (Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Spoor Maatschappijen of NZASM-lyn) begin. Hy was op pad na Machadodorp waar Paul Kruger en sy volksraad ‘n tydelike regeringsetel ingestel het.
Boeremagte het ‘n linie van 40 km lank opgestel om die spoorlyn na die ooste te blokkeer. Van der Merwe-stasie het binne dié gebied geval. Generaal Louis Botha se magte het op Pienaarspoort, waar die spoorlyn deur ‘n diep kloof in die Magaliesberg geloop het, stelling ingeneem.
Die datumstempel is 23 Julie 1902. Dit is ‘n sertifikaat vir vrystelling van hondebelasting vir JW van Molendorf se waghond op die plaas Pienaarspoort vir die jaar 1902
Die Britse magte het in ‘n halfmaan nader gekom onder aanvoering van luitenant-generaal French in die noorde oor Pienaarsrivier, veldmaarskalk Roberts in die middel naby Van der Merwe-stasie met roetes deur Franspoort en Pienaarspoort, en luitenant-generaal Hamilton in die suide deur Zwavelpoort en Tierpoort verby Seinheuwel, Klipkop en Boschkop.
Daar was omtrent 4 000 Boere en 20 000 Britte en die Boere moes terugval na Diamond Hill, die hoogste kop op die plaas Kleinfontein. Generaal Botha het in die nag van 12/13 Junie sy posisie ontruim en na die ooste teruggeval. Veldmaarskalk Roberts het by Pienaarspoort posisie ingeneem.
“Central South African Railways Pretoria 1903, Pretoria Station. Authority to guard for passenger travelling by goods train from Pretoria to MJB on 7-3-1903, Mr Molendorff of Van der Merwe Goods train from Pretoria to Van der Merwe” (stasie)
Toestemming
Een van die dokumente in Bernice se besit dra die datum 23 April 1901, en vra toestemming vir mnr en mev JW van Molendorf om hulle plaas ‘Pienaar’s Poort’ te besoek. Dit was glo nie veilig om in die nag daar oor te bly nie. Die brief is deur iemand in die agtste bataljon onderteken.
Daar is ‘n klomp dokumente wat na oorlogseise, ingestel deur WP, JW en W van Molendorff (op verskillende maniere gespel), verwys. ‘n Brief van die ‘Military Compensation Pretoria District Board’, gedateer 13 Februarie 1902 en gerig aan JW van Molendorf van Pienaarspoort, stel hom in kennis dat die finale verhoor om te besluit oor vergoeding (vir skade tot en met 31 Maart 1901) op 28 Februarie 1902 om 9.30 vm gehou sou word.
Die oorlogseis het ingesluit: WP van Molendorf – een ossewa en nege osse; JW van Molendorf – 15 osse; W van Molendorf – 16 osse en een perd. Alles is uitbetaal behalwe die perd.
‘n Kwitansie, gedateer 24 Desember 1888, van die ‘landdrost’ in Pretoria, ZA Republiek. Geld ontvang van JW van Molendorf van Pienaarspoort
Dreigbrief
Knap ná die oorlog ontvang Rietfontein se mense ‘n dreigbrief van The Schuller Diamond Mines Limited, gedateer 19 September 1902. Die brief is gerig aan Petrus Jacobus van der Merwe, Johannes Jacobus van der Merwe en Joseph Willem von Molendorff van Van Der Merwe-stasie.
Daar word beswaar gemaak oor ‘n waterpyp wat op Rietfontein 501 aangelê is om die stasie van water te voorsien. Die water is aangelê vanaf ‘n spruit op Rietfontein 351 wat glo aan die diamantmyn behoort het.
Inligting oor dié myn verskyn in ‘The Pretoria diamond fields’ in ‘Ashburton Guardian’, volume XXI, uitgawe 6048 van 22 Augustus 1903, geskryf deur windmaker joernalis Leo Weinthal.
Leo was redakteur van die destydse ‘The Press’, en het ‘The Pretoria News’ in 1898 gestig. Hy was ook vriende met JB Robinson, die Randse mynmagnaat, en sy Pretoriase huis, Kya Rosa, is waar 32 studente op 10 Februarie 1908 met klasse by die TUK begin het.
9 Augustus 1900, Pretoria, ZA Republiek Ontvangen van PJ en JJ van der Merwe en JW van Molendorff, Pienaarspoort en Rietfontein 501
Leo se berig noem die ontdekking van ‘n nuwe diamantveld deur jong Oscar Schuller, seun van ‘n bekende Johannesburgse juwelier, WC Schuller, wat die huurkontrak vir minerale regte op die plaas Rietfontein, 20 myl oos van Pretoria op die Delagoabaai-spoorlyn gehad het.
Die berig noem dat die plaas aan Piet van der Merwe behoort het en dat dit 50 jaar voorheen (wat dit ongeveer 1853 sal maak) deur Piet se pa, een van die Voortrekkers, vir ‘n halfkroon gekoop is. Volgens die Pretoriase aktekantoor was die plaas 10 000 akkers groot.
Schuller senior het glo vir jare lank op die plaas vir kwiksilwer en steenkool geprospekteer. Een dag in Augustus 1897 het sy seun ‘n grondhopie omgeskop en ‘n pragtige kristal het uitgerol. Dié kristal was glo die eerste diamant wat in die ‘Pretoria-velde’ ontdek is.
‘n Kwitansie van Hatherly Distillery, gedateer 18 Februarie 1900
Diamante
Twee diamantdraende pype is op Rietfontein ontdek en het as die Schuller-myne bekend gestaan waar 38 012 vragte grond gewas is en waaruit 12 655 karaat diamante ontdek is. ‘n Gedeelte daarvan is voor die oorlog vir £10 000 verkoop. Die opbrengs was rofweg 33 karaat per honderd vragte, alhoewel die direkteure geglo het dat die opbrengs eintlik groter was omdat die beste diamante aanvanklik deur ‘n werker gesteel is.
Werk aan die eerste pyp is laat vaar omdat die blou grond nie kalk bevat het nie en sodoende nie gedisintegreer het (soos Kimberley blou) as dit aan die atmosfeer blootgestel word nie. ‘n Tweede pyp met die regte sagte blou tot ‘n diepte van 600 voet is binne ‘n kwartmyl daarvandaan gevind.
Menere Lewis en Marks, ervare ou Kimberley-manne, het die praktiese ontwikkeling van die myn behartig.
In Johannesburg wou hulle nie glo dat ‘n ‘Pretoriase diamantveld’ gevind is nie en het aanvanklik gesê dat dié diamante waarskynlik die 2 000 karaat is wat onder geheimsinnige omstandighede uit Kimberley verdwyn het.
“Derdepoort den 12 Nofember 1883’ is die datum. ‘n Lening van R Wolmarans aan WP van Molendorff
Bewys
Hulle is verkeerd bewys toe dié gebied nog diamante opgelewer het: In 1898 is diamante op Bynestpoort, noord van Schuller ontdek en op ‘n halfdosyn ander plase, wat die Premiermyn op die plaas Elandsfontein ingesluit het. Op 26 Januarie 1905 is die grootste diamant in die wêreld, die Cullinan-diamant met ‘n gewig van 3 106 karaat, in die Premiermyn gevind.
Leo Weinthal se berig noem dat drie winsgewende diamantdraende pype in die Pretoria-distrik gevind is: die Premier-, Schuller- en Kraalfontein myne. Ander maatskappye het op die sogenaamde spoeldiamante in die gebied gefokus, naamlik Montrose, Pretoria Distrik, Eastern Diamonds, Transvaal Diamond Development, African Farms Limited en Elandshoek Minerals.
‘n Brief van die ‘Military Compensation Pretoria District Board’ gedateer 13 Februarie 1902 gerig aan JW van Molendorf van Pienaarspoort. Dit is om hom in kennis te stel dat die finale verhoor om te besluit oor vergoeding (vir skade tot en met 31 Maart 1901) op 28 Februarie 1902 om 9.30 vm gehou sou word
Saam met die mynmaatskappye het die chemiese maatskappye gekom. The New Transvaal Chemical Co Limited is in 1894 in Glasgow, Skotland gestig, hoofsaaklik om swaelsuur te vervaardig wat in die ontginning van goud gebruik is.
Op 28 Februarie 1906 is ‘n kontrak in Pretoria voor notaris Edward Rooth met Rietfontein se mense aangegaan. ‘n Dokument in Bernice se besit wys ‘n watergebruik-ooreenkoms van Februarie 1918 wat onderhewig aan dié 1906 kontrak was.
Die ooreenkoms was tussen Petrus Jacobus van der Merwe en Joseph Willem van Molendorff van Rietfontein met Ludwig Carl Reck, Marcus Carl Reck en Marie Gerturde Renddell, gebore Reck, van Pretoria, eienaars van The New Transvaal Chemical Co Limited.
‘n ZA Republiek-kwitansie van 1899 vir Pienaarspoort en Rietfontein
Generasies
Joseph Willem van Molendorff is nege jaar voor sy vrou, Hendrina Maria Cornelia, op 30 Mei 1930 oorlede. Sy is op 16 Mei 1939 oorlede. Hulle grafte is vandag nog op Rietfontein te sien, saam met dié van hulle nasate.
Hulle kinders was Gertruida Catharina Susanna (getroud met Joachim Petrus Botha), Willem Petrus, Catharina Elizabeth (Tienie) wat later met ‘n Engelbrecht getroud is en Frans Pienaar van Molendorff, met die voorname wat op ‘n onbekende manier na Pienaarspoort en Franspoort verwys.
Joseph en sy vrou se gesamentlike testament wys dat hulle gedeelte van die plaas Rietfontein 501, 1 008 morg groot was. ‘n Plaasbelastingkwitansie onder die dokumente, gedateer 31 Desember 1906, wys dat die totale grootte van Rietfontein 501, wat aan PJ en JJ van der Merwe en JW Molendorf behoort het, ‘3031 morgen, 356 square roods’ groot was.
‘n Brief van ‘n prokureursfirma (W R Keet), Pretoria, ZA Republiek, 4 Desember 1891, gerig aan JW van Molendorff van Pienaarspoort oor die koopkontrak met Wolmarans
Die testament spesifiseer dat Joseph en Hendrina van Molendorff hulle deel van die plaas in gelyke dele aan drie van hulle kinders bemaak: Gertruida, Tienie en Frans. Gertruida kry die oostelike gedeelte wat aan Rayton grens met al die water daarop; Tienie kry die deel met die opstal en boord en die helfte van die saailande; en Frans die suid-westelike deel met die helfte van die lande. Water op Tienie en Frans se gedeeltes moes gelykop verdeel word.
Die minerale regte op dié drie gedeeltes sal in gelyke dele aan dié drie kinders behoort, maar indien die oude Schuller-myn van die hand gesit word, sal die drie kinders elk ‘n kwart van die opbrengs kry en die vierde kwart sal aan hulle seun Willem gaan. Daar word nie genoem wanneer die Shuller-myn Van Molendorff-besit geword het nie.
Die testament spesifiseer dat die ouerpaar se gedeelte van die plaas Pienaarspoort, 198 morg groot, met alle minerale regte daarop sowel as vrystelling van die £207 wat hy hulle skuld, aan hulle seun Willem gaan.
Al die voorgaande bepalings was onderhewig aan vruggebruik deur die langslewende ouer en tot dié ouer se dood sou geen transportakte van die grond kon geskied nie. Die langslewende ouer was ook eksekuteur van die testament en administrateur van die boedel.
Hazeldean, 18 April 1896. Goedere ontvang van Steeds Bros
Willem
Willem Petrus van Molendorff, gebore 9 Maart 1893, oorlede 3 Oktober 1964, is getroud met Lettie, gebore 17 April 1898, oorlede 10 Mei 1976. Die dokumente bevat ‘n hartseer brief wat Willie en Lettie aan hulle pa Joseph geskryf het oor die afsterwe van “liewe kleine Josephie” . “. . . zyn plaatsje is ledig, sy stemmetjie sal nie meer gehoor word . . .” Hy het glo ‘n bittere lyding gehad – “7 dagen inflamatie”.
Joseph en Hendrina se dogter Tienie, wat later deur al die kleinkinders Ou Matienie genoem is, het op Rietfontein gewoon en dit is sy wat al die dokumente so sorgvuldig bewaar het. Sy is op 8 Julie 1895 gebore en op 6 Augustus 1989 oorlede.
Bernice se oupagrootjie was Joseph en Hendrina se jongste seun, Frans Pienaar van Molendorff en hy is op 4 September 1908 gebore. Hy is getroud met Marie Magdalena, ‘n nooi Breedt, gebore
17 Maart 1910. Hulle kinders het by Laerskool Rayton begin skoolgaan. Die gesin het in 1956 Durban toe getrek, maar Frans en sy oudste seun, Joseph Willem, Bernice se oupa Joppie wat op 14 April 1929 gebore is, het later na Rietfontein teruggekeer en het elk ‘n deel van Ou Matienie se gedeelte van die plaas geërf.
Willem Petrus van Molendorff se begrafnisbrief, opgestel op Pienaarspoort op 24 Januarie 1902
Joppie is met Alwina (Winnie) Georgina, ‘n nooi Kotze, getroud. Dit is dié ouma Winnie wat die rooi sak met die dokumente vir Bernice gegee het.
Frans Pienaar is op 23 November 1985 oorlede en Marie Magdalena vier jaar voor hom op
16 Oktober 1981. Hulle seun, Joppie, is op 22 September 1989 oorlede.
Joppie en Winnie se seun, Willem Petrus, is met Ronel, ‘n nooi Wessels, getroud en hulle is Bernice se ouers. Bernice vertel dat hulle die Rietfontein-plaas finaal in 2003 verlaat het. Hulle het eers die boonste deel van die plaas met die huis op verkoop en later die onderste gedeelte. Daar was geen familie op Pienaarspoort oor nie.
Dié dokument, gedateer 30 Januarie 1892, is die verkooptransaksie van die plaas Pienaarspoort. Die koper is Joseph Willem van Molendorff en die dokument is onderteken deur JJH Wolmarans
Stasie
Bernice en haar man Jaco woon vandag nie ver van Van der Merwe-stasie af nie in ‘n distrik waar haar voorouers dwarsdeur ‘n oorlog en die ontdekking van diamante vir meer as ‘n honderd jaar geboer het. Ironies, sê Bernice, want hulle familie het toevallig in Suid-Afrika beland.
Stamvader Josef Wilhelm van Molendorff het van Berlyn gekom en het nie beplan om hom hier te vestig nie. Sy skip het langs die Kaapse kus gestrand en hy is in 1809 op Swellendam met Johanna Hendrina Wasserman getroud. |
