Legendes oor die ontstaan van die Moreletaspruit se naam loop ver en wyd. Die algemene storie is dat een van die Erasmusse wat toeka se dae naby dié spruit gebly het, verlief was op Letta de Beer. Hy het elke more op sy perd by haar venster, waar sy haar hare sit en kam het, verby gery, sy hoed gelig en gesê: “More, Letta.”

Die Vriende van die Serene Vallei het egter onlangs op ’n beter verduideliking van die Moreletaspruit se naam afgekom. Een van hul komiteelede het ’n notaboek van ’n vorige inwoner van Oostvallei, Hans Dannenfeldt, bekom. Hans het in die 1990’s en vroeë 2000’s baie tyd by die Moreletaspruit deurgebring en het notas gemaak oor die plante, bome, voëls, vlinders en reënval rondom die spruit.

Hans het ’n interessante teorie oor die ontstaan van die naam ‘Moreleta’ gehad. Volgens hom is dit ’n aanpassing van die woord “Moretele’ wat die Tswana woord ‘moreeko’, ‘morethlwa’ of ‘moretlwa’ vir Grewia flava, die wilderosyntjie, is.

Die wilderosyntjie is ’n struik of klein boompie met geel blomme en eetbare vrugte. Die Tswanas het pap gemaak van dié gedroogde, verpoeierde vrugte. Die fyngestampte vrugte gemeng met sprinkane, was ook ’n Tswana lekkerny.

Geel blom van die wilderosyntjie
Foto: Prelude Medicinal Plants Database

Mampoer
Hulle het ook ’n sterk alkoholiese brousel van die bessies gemaak, vandaar die volksnaam ‘brandewynbessie’ vir dié struik. Die Tswanas was nie die enigste stam wat wilderosyntjiebessies gebrou het nie. Die Klaarwater Hottentotte het ’n soort mampoer van dié bessies gemaak en die Boesmans van Botswana het die vrugte gebruik om ’n soort bier, ‘khadi’, mee te maak.

Alhoewel ‘khadi’ van verskeie plante gemaak is, was sy hoofbestanddeel wilderosyntjievrugte. Dit is as ’n gesondheidsdrankie gedrink en vandag is daar gevind dat dié plant baie alkaloïedes en ’n hoë persentasie vitamiene C bevat, wat wel genesende effekte sou hê. Die maak van ‘khadi’ het toegeneem toe Europeërs suiker beskikbaar gestel het in Botswana.

Toe die stook van mampoer en die brou van bier onwettig verklaar is, het sterk alkoholiese drank die tradisionele brousels, met hul baie voordele soos voedingswaarde en genesingskrag, vervang.

Wilderosyntjie
Foto: Ellen Gorden

Boog
Die Boesmans het egter nie net bier van die wilderosyntjie gebrou nie. Hul het tradisioneel hul boë van dié struik se dikker takke gemaak, en hul pyle van die dunner takkies. Die wilderosyntjie se takke is baie buigbaar en die boombas is sterk genoeg sodat toue daarvan gemaak kan word.

Toeka se dae het die jong lote van die wilderosyntjie ’n uitstekende lat gemaak waarmee stout seuns pakslae gekry het. Menige seuns wat op plaasskooltjies was kan getuig dat wilderosyntjie-latte ’n besondere doeltreffende opvoedingshulpmiddel was.

Hulle onthou dat onderwysers vir oortreders gevra het om sommer self sy instrument van pyniging van die wilderosyntjiebosse te gaan pluk. Groot was die dilemma, want maak jy hom te dik kan hy nie per ongeluk breek nie, en maak jy hom te dun sny hy dalk in jou vel in.

Dié boompie se blare is goeie veevoer en word gevreet deur wild soos njalas, koedoes, kameelperde, grys duikers en steenbokke. Wilderosyntjies lok ook ’n verskeidenheid voëls soos kwêvoëls, tarentale, korhane en patryse.

Vriende van die Serene Vallei
Foto: Vriende van die Serene Vallei

Stam
Die wilderosyntjie is ’n digte struik met baie stamme wat gewoonlik twee meter hoog word. As hy gesnoei word om net een stam te hê, kan hy ’n klein boompie van vier meter hoog word.

Die bas is donker grys-bruin; die jong takke is fluweelagtig en word later ’n donker swart-pers kleur. Die blare se bokant is grys-groen met ’n ligter onderkant. Daar is fyn haartjies aan beide kante van die blaar.

Die blomme is geel en verdof later na ’n oranje-bruin kleur. Die vruggies is 8 mm in omtrek en word rooibruin as hul ryp is.

Die wilderosyntjie kan van saad gekweek word. Maak die vars sade eers skoon en laat hul droog word in skadu. Laat week die sade dan oornag in warm water en saai in saailingbakke vol riviersand die volgende oggend. Bedek die sade met 5 mm riviersand en hou klam. Plant saailinge uit as hul die tweeblaar stadium bereik en wees versigtig om die plantjies nie te veel water te gee nie.