Angie Kleijn

Die Silver Lakes-gebied, sy talle winkelsentrums en die snel-groeiende nuwe meenthuiskomplekse van Hazeldean is almal gebou op ‘n plek waar ‘n skermutseling in die Eerste Vryheidsoorlog afgespeel het. Die Slag van Zwart Kopje was op 6 Januarie 1881 op ‘n plaas wat na dié koppie vernoem is.

Vandag is dié gebied so ontwikkel dat niemand meer seker is presies watter koppie Zwart Kopje was en hoekom hy sy naam gekry het nie. ‘n Foto is toentertyd geneem deur een van die eerste fotograwe wat ‘n ateljee in ou Pretoria oopgemaak het, Ferdinand Gros van Switserland.

Die foto wys Zwart Kopje in die agtergrond en twee boere, een met sy hond, in die voorgrond by die Pienaarsrivier. Dit sê nie of die rantreeks wat ver agter die koppie gesien kan word die Bronberg of Magaliesberge is nie, so dit is nie duidelik in watter rigting die foto geneem is nie.

Zwart Kopje met die Pienaarsrivier in die voorgrond. Is dit die Bronberg of Magaliesberge ver in die agtergrond?
Foto: Ferdinand Gros

Tog het fotograaf Ferdinand gesê dat dit juis daar is wat die ‘slag’ was. Streng gesproke was dit ‘n skermutseling en nie ‘n slag nie. Die Eerste Vryheidsoorlog het gebeur omdat die Britse Sir Theophilus Shepstone die Sandrivierkonvensie verbreek het deur die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) op 12 April 1877 te annekseer.

Die oorlog het eintlik net sowat drie maande geduur en het in ons kontrei afgeskop met die Slag van Bronkhorstspruit op 20 Desember 1880. Boere in die Pretoria-omgewing was aanvanklik onder bevel van assistent kommandant-generaal Daniël Jacobus Elardus (Maroela) Erasmus van die plaas Grootfontein. Die hedendaagse Grootfontein-landgoed langs Garstfonteinweg-verlenging is op ‘n gedeelte van dié plaas.

Veertig Boere was onder leiding van veldkornet Hans Botha by Zwart Kopje
Foto: Ferdinand Gros

Die ‘slag’ van Zwart Kopje, as deel van die beleg van Pretoria, het kort ná die Slag van Bronkhorstspruit gevolg. Die Britte het op 5 Januarie ‘n Boerelaer in die draai van die Pienaarsrivier by Zwart Kopje, ongeveer 12 myl oos van Pretoria opgemerk.

Sekere bronne noem dat die Boerelaer op ene Venter se plaas was. Dit was die plaas Zwartkoppies, waarvan sakeman Sammy Marks ongeveer vier jaar later die noordelike deel gekoop het.

Luitenant-kolonel George Frederick Campbell Gildea het die nag van 5 Januarie 1881 ‘n mag van 280 voetsoldate op muilwaens en 140 berede soldate na Zwart Kopje gestuur. ‘n Hele klomp van die Britse muilwaens het glo op pad soontoe in turf vasgesit. Bronne bespiegel dat dit heel waarskynlik die vleiland-deel is waar Silver Lakes vandag is.

Generaal Daniël Jacobus Elardus (Maroela) Erasmus van die plaas Grootfontein Foto: Geni

Charles Malleson het Hazeldean, die suidelike helfte van die oorspronklike plaas Zwartkoppies, in 1944 van sy oom, Arthur Struben, gekoop Foto: Malleson familie

Terwyl dié troepe vasgesit het, het 40 lede van die ‘Pretoria Carbineers’ onder kaptein Sanctuary en gelei deur korporaal Hendrik Wilhelm (Harry) Struben van die buurplaas, The Willows, stelling ingeneem op ‘n koppie naby die Boerelaer om die Boere voor te keer indien hulle sou terugval.
Vroegoggend op 6 Januarie het 40 Boere onder veldkornet JP (Hans) Botha dié koppie omsingel.

Gildea het dit agtergekom en die hele Engelse mag soontoe gestuur. Daar is 17 Boere gevange geneem, ook Hans Botha, wat swaar gewond is. Hans het oorleef maar twee gewonde Boere is op pad na Pretoria dood.

Ses Engelse het gesneuwel en 12 is gewond, wat beteken dat die Boere meer as drie keer hulle eie verliese aan die aanvallers toegedien het. Gildea kon ook nie sy posisie verdedig nie en is inderhaas met sy troepe daar weg.

Tog is die Boere se bevelvoerder, Maroela Erasmus, ná die nederlaag gekritiseer en hy is met generaal Hendrik Jacobus Schoeman vervang. In die Pretoria-omgewing was daar verdere skermutselings op 16 Januarie by Elandsfontein; op 23 Januarie by Wonderboom; en op 4 Februarie by ‘n Erasmus se plaas, bekend as ‘Red House Kraal’, naby Sesmylspruit.

Die foto sê ‘Old Zwartkopje 1882’ en wys die oorspronklike huis, Christienen Hall, op die gedeelte van die plaas wat Sammy Marks gekoop het
Foto:  Bron onbekend, gebruik in Heritage Portal

Struben
Harry Struben, wat in dié skermutseling vir die Britte geveg het, en sy broer Fred was seuns van die Hollandse skeepskaptein, Johan Marinus Struben, wat in die 1860’s poste, soos volksraadlid, staatsekretaris en weesheer in die ZAR-regeringsdiens, in Pretoria beklee het.

Harry het The Willows, geleë langs die buurplaas Hazeldean, in 1862 gekoop. Hazeldean was die suidelike helfte van die oorspronklike plaas Zwartkoppies 364 JR. Die Joodse sakeman Sammy Marks het die gedeelte van die plaas noord van die Pienaarsrivier in Desember 1883 gekoop.

Luitenant-kolonel George Frederick Campbell Gildea (1831-1898) Foto: West Lulworth – Gildea Family .

Die ‘Pretoria Carbineers’, gelei deur Harry Struben van die buurplaas, The Willows, het stelling ingeneem op ‘n koppie naby die Boerelaer Foto: Wikipedia

Harry Struben het Hazeldean later ook aangekoop. Die plaas het rofweg van oos tot wes vanaf die Mooiplaats-grondpad tot by Hans Strijdom-rylaan gestrek. Van noord tot suid het die plaas rofweg vanaf die draai in die Pienaarsrivier tot by Lynnwoodweg-verlenging gestrek.

Toe Harry in 1915 oorlede is, het een van sy seuns, Arthur, Hazeldean geërf, maar dele van die plaas, soos die deel waar Silver Lakes en Silver Oaks vandag is, was toe al reeds verkoop.

Charles Malleson het Hazeldean in 1944 van sy oom, Arthur Struben, gekoop. Charles se ma, gebore Beatrice Struben, was Arthur se suster.

Sammy Marks en gesin, van links na regs: Girlie, Joe, Dolly, Sammy, Louis, Bertha en Phil.
Ted is afwesig
Foto: Wikipedia

Sammy
Sammy Marks, wat tussen 1880 en 1920 ‘n groot rol in mynwese, nywerheid- en landbou-ontwikkeling in die ZAR gespeel het, het sy noordelike deel van Zwartkoppies, wat 773 hektaar groot was, vir £1 400 by Charles William Rufus Cockcroft gekoop.

Dit is nie bekend wat met die Venter, wat met die Zwart Kopje-skermutseling daar gebly het, gebeur het nie. Spekulasie is dat hy ‘n huurder van Cockcroft was.

Daardie jare was daar ‘n huis, wat as Christienen Hall bekend gestaan het, op die noordelike deel van Zwartkoppies. Dit was ‘n eenvoudige L-vormige plaashuis van wattel en klei met ‘n grasdak. Sammy Marks het aanvanklik alleen in dié huis gebly terwyl hy ‘n herehuis, wat hy Zwartkoppies Hall gedoop het, laat bou het. Dit is na dié huis waarheen hy in 1884 sy jong bruid, Bertha, uit Sheffield, Brittanje gebring het. Sammy is in sy veertigs met Bertha getroud en hulle het nege kinders gehad.

Die Boere wat by Zwart Kopje gevang is, behalwe die ou met die breërand swart hoed wat links sit. Hy is glo met ‘n nagpatrollie deur Gildea gevang. Gildea het gesê hy het ‘n ‘Dopperhoed’ en enorme swart ‘goggles’ opgehad
Foto: Ferdinand Gros

Die huis is in Maart 1989 as ‘n nasionale monument verklaar en is vandag ‘n gewilde kultuur-historiese monument langs die Ou Bronkhorstspruitpad (R104-roete). Net ‘n entjie verder stad se kant toe met dié pad het ‘n oorspronklike ou plaashuis vir jare lank gestaan voor dit redelik onlangs gesloop is om pad te maak vir ‘n nuwe ontwikkeling.

Vir ‘n aantal jare het die Riverside Mixer restourant dié huis gebruik. Dit was deel van ‘n perderuil-stasie en herberg op die ou ossewa- en perdekarroete na Delagoabaai. Die herberg is glo van 1870 tot 1898 deur ‘n mnr Prinsloo bestuur en het toegemaak toe die roete met die uitbreek van die Anglo Boere-oorlog gesluit is.

Die stalle, wat in 1931 afgebreek is, was oos van die plaashuis. Dié opstal was deel van die Struben-eiendom tot dit in 1937 aan die Meyburgh-familie verkoop is.

Mense het naby Riverside Mixer gesoek na die ou perderuil-stasie en herberg, wat in 1931 afgebreek is, gegrond op dié ou foto. Dit is egter ‘n foto van Sammy Marks se stalle en waenhuis en is vandag deel van die museum-gronde
Bron: Zelia

Silver Lakes
In die onderverdelingsproses van die plaas Zwartkoppies het die deel waarop Silver Lakes vandag is eers aan ‘n Lintveldt-familie behoort en daarna aan Van der Merwes, wat dit as ‘n melkplaas bedryf het.

Die veearts, dr Stefanus Lombard, het dié 256 hektaar gedeelte – beskryf as gedeelte sewe (‘n gedeelte van gedeelte een) – van die plaas uit die boedel van EMR van der Merwe gekoop. Hy het dié deel vir R290 000 aangekoop en die oordrag was op 28 April 1976.

Dr Lombard het met stoet Brahman-beeste daar geboer. In die laat 1980’s het hy die stads- en streekbeplanning firma, Van Wyk en Vennote, genader om ‘n aansoek in te dien vir die hersonering van die eiendom vanaf landbou na residensieel. Goedkeuring is op 18 September 1989 verkry.

Saam met Dirk Swart, ‘n eiendomsagent en entoesiastiese gholfspeler, het die idee om ‘n gholf-landgoed te ontwikkel, begin. Amaprop Townships Limited het die eiendom op 10 Mei 1990 vir dié doel van dr Lombard gekoop.

Die Riverside Mixer restourant was in die opstal van die perderuil-stasie op die ou perdekarroete na Delagoabaai. Dié deel van Zwartkoppies het aan die Strubens behoort tot dit in 1937 aan die Meyburgh-familie verkoop is
Foto: Willchem & Associates

Die naam ‘Silver Lakes’ verwys glo na die ou silwermyn noord van die landgoed, naby Mamelodi, en die poele water wat in die rivierloop op dié plaas opgedam het. Bemarking van die residensiële erwe het in 1991 begin en die eerste huise is in Januarie 1992 begin bou.

Die gholfbaan is deur Peter Matkovich en Dale Hayes ontwerp. Die klubhuis se bouproses het in Junie 1992 begin en Clem Sunter het die klubhuis en gholfbaan op 10 Julie 1993 geopen.

In die bouproses is oorblyfsels van die ou ossewaroete na Delagoabaai (Maputo) gevind. Dele van waens en ‘n perd se geraamte is naby die 12de skoonveld gevind.

Dr Stefanus Lombard het die 256 hektaar gedeelte van die plaas besit waarop
Silver Lakes ontwikkel is
Foto: Intra Muros