Die verhaal van een van Pretoria se heel eerste skole kan nooit vertel word sonder die staaltjies oor Meester Louis en sy koetshuis, waar die eerste ‘kosgangers’ in stalle tuisgegaan het, nie. Ons is in die jaar 1883 in die Zuid-Afrikaanse Republiek en ons stap oor Markplein skool toe.

’n Hollander met die naam van Wessel Louis het meer as 200 jaar gelede as skoolmeester in Pretoria aangekom. Hy het diep voetspore getrap waarin ons grootjies, sy leerlinge, soms willig en soms onwillig, gevolg het.

Rosa Swanepoel se navorsing wys dat Meester Louis onthou is as ’n figuur “met ’n oop ‘paraplu’ gewapen om die felheid van die somerson af te weer en ’n swart ‘Everlasting’ baadjie, met ’n klompie boeke onder die arm en met ’n paar ekstra hoë polvye”.

Die materiaal wat deur die boere ‘Everlasting’ genoem is, is ’n materiaal van Angorabokwol. “In sy klaskamer tooi hy hom verder met ’n randlose swartfluweel mussie. Sy yl grysbaardjie en sy lang hare het nogal ’n opmerklike kontras met sy mussie gevorm. ’n Ronde grynsende figuur met ’n lang stok in die hand . . . het onuitwisbare indrukke nagelaat.”

Van Meester Louis se eerste leerlinge het Groot Piet Grobler, ’n familielid van die Staatspresident, Cornelis Wielbach, later regsgeleerde, Dewalt Bodenstein, later professor, Jan Jurie Schoeman, later myningenieur, Mortimer Malherbe en Dowe Jan Celliers, later landmeter, ingesluit.

Selfs ’n lid van die Nederlandse adelstand was vir drie jaar by Meester Louis op skool. Jonkheer C Beelarts van Blokland was die seun van GJ Th Beelarts van Blokland, gesant van die Suid-Afrikaanse Republiek in Nederland.

?n Ander aansig op die Staatsmodelskool. Die huis regs van die skool het behoort aan RD Collins en was ook die koshuis.

Meester
Wessel Louis is in 1845 in Raalte, Nederland gebore. Hy het in 1875 na Suid-Afrika gekom en was eers vir ’n ruk skoolhoof in Potchefstroom. Hy het in 1883 skoolhoof geword van die Opleidingskool in Pretoria,’n instansie vir hoër onderwys met leerlinge ouer as St. VI. Om ’n voldoende toevoer van leerlinge te verseker, is ’n Voorbereidingskool, wat onderwys tot St. VI gegee het, ’n jaar later aan hierdie inrigting verbind.

In 1887 het die twee afdelings saamgesmelt en kort daarna het dit as die Gymnasium, onder leiding van Meester Wessel Louis, een van die belangrikste skole in Pretoria geword. In haar Pretoria Geselsbrief, noem Rosa Swanepoel dat die Louisgesin in ds SJ du Toit, Superintendent van Onderwys in die ZAR, se huis op die noord-westelike hoek van Kerk- en Kochstraat, wat nou bekend staan as Bosmanstraat, gewoon het met hul aankoms in Pretoria.

Reeds hier het ’n aantal seuns as ‘kosgangers’ by die gesin ingewoon. Die skool was op daardie stadium in die ou skoolgebou op Kerkplein.

Huis
Later het Meester Louis, met geld wat hy van sy skoonvader in Nederland ontvang het, ’n huis wat eers aan President Burgers behoort het gekoop. Die huis was op die hoek van Kerk- en Prinsloostraat. Van die stoep aan Prinsloostraat se kant het ’n mens ’n uitsig op Markplein gehad. Die huis het ’n pragtige tuin met baie vrugtebome, ’n granaat- en vyelaning en ’n druiweprieel, gehad.

Daar was ’n roosheining aan drie sye van die erf. Water is uit ’n voor gekeer wat met Prinsloostraat afgekom het. Die terrein het bestaan uit vier erwe met ’n woonhuis, koetshuis en stal. Dit is dié ruim koetshuis wat eers as skoollokaal gedien het, alhoewel daar dikwels ook onder ’n groot wilgerboom skoolgehou is.

?n Skets deur Van Blokland van die agterkant van Meester Louis se woonhuis.

Stal
Rosa se navorsing wys dat die stal as slaapvertrek gebruik is. Een van Meester Louis se dogters het geskryf dat haar pa in die begin reeds aan ’n paar leerlinge, Nicolaas Smit, Koos Schoeman en die tweeling Johannes en Antonie Kock, losies verskaf het. Leerling Fanie Bezuidenhout het vertel van sy ontnugtering toe hy die eerste keer as ‘kosganger’ by dié skool aangekom het en uitgevind het dat hy in ’n perdestal met krip en al moes bly.

Leerling Hansie Kleinhans het blykbaar vir Meester Louis gesê dat hy nie gewoond was daaraan om in ’n stal te slaap nie en dit ook nie nou wil doen nie. Daarop het die meester as volg geantwoord:

“Zoo myn lieve jongen, is dat zoo? Kan u my zeggen waar Onze Lieve heer geboren is?”

“In Bethlehem . . . in ’n stal Meester.”

“Nou dat is braaf van u. Is u wellicht beter als onze lieve Heer?” “Nee Meester.”

“Nou ja mijn lieve jongen, u gaat ook maar in die stal slapen.”

Bou
Op ’n dag in November 1885 toe almal buite onder die wilgeboom les gehad het, het die studeerkamer,’n hoekkamer van die woonhuis, sonder waarskuwing ineengestort. Elkeen het sy boeke en ander besittings versigtig onder die puin uitgegrawe. Veral gehawend was ’n “mooi planetarium en een groote aardglobe van die heer Louis”. Meester Louis het egter gespaar om ’n behoorlike skoolgebou op te rig. Dié bouproses het telkens stilgestaan wanneer daar nie geld was nie. Twee Nederlanders, Van Smalen en Pierneef, het die timmerwerk aan die skoolgebou gedoen.

Deure en kosyne het uit Natal gekom. Die plafon was van seildoek en het heen en weer beweeg as die wind gewaai het. Mettertyd is dié gebou voor die koetshuis klaar gebou. Daar was vier groot vertrekke en een klein kamertjie waarin ’n ene mnr. Kalt twee doofstom kinders onderrig het.

Leerlinge voor die Staatsmodelskool. Die grondpad wat voor die skool verbyloop is Van der Waltstraat.

Kos
Die inwonende beurshouers het £4 per maand vir voeding en onderrig ontvang. Hoe die ander leerlinge skoolgeld betaal het kon Meester Louis se dogter later jare nie meer onthou nie. “Wel weet ik dat er pampoen, gedroogde perziken en botter en een mud aardappels of zoete aardappels gegeven werd.”

Hul stapelvoedsel het bestaan uit bruin brood “met zemelen en een tikje aan den zure kant” met botter gedurende die somer en “golden syrup” gedurende die winter. Die middagmaal het altyd met dik sop begin en verder uit taai beesvleis bestaan – “op Pretoria werden uitsluitend oude trekossen geslaght, die niet goed meer konden”.

Daar was geen badkamers nie en die leerlinge moes in die Apiesrivier gaan swem. Hul gunsteling swemplek was in “Meintjes se gat” vlak bo Meintjes se drif, ongeveer waar Leeubrug vandag is.

Verskillende spelsoorte is beoefen. Rugby-voetbal was veral gewild, maar die markplein voor die skool was nie juis geskik vir die spel nie omdat die bal gewoonlik ’n lek opgedoen het in die doringbossies wat daar gestaan het.

Die eindeksamen is elke jaar in die ou skoollokaal op Kerkplein geskryf. Vir die seuns was een van die ergste dele van dié eksamen die feit dat hulle dan hul skoolbanke deur die hele dorp Kerkplein toe moes dra. Die eksamens was openbaar en verskeie belangstellendes het gewoonlik kom kyk hoe dit gaan.

?n Ander aansig op die Staatsmodelskool. Die huis regs van die skool het behoort aan RD Collins en was ook die koshuis.

Nuut
Op 1 Augustus 1893 is die “Staatsmodelschool” en ‘Staatsgymnasium’ deur die Superintendent van Onderwys, dr N Mansvelt, in ’n verskeidenheid geboue rondom Kerkplein, geopen. Meester Louis het dosent in Wiskunde aan die Staatsgimnasium geword, ’n pos wat hy tot 1900 beklee het. Sy ou skoolgebou is as ’n kerkgebou gebruik deur die Nederduitse Hervormde Gemeente. Die nuwe staatsmodelskool in Van der Waltstraat, tussen Schoeman- en Skinnerstraat, is in 1896 voltooi en op 19 Januarie 1897 geopen.

Dié skool is egter kort daarna gesluit toe die Anglo-Boere-oorlog uitgebreek het. Dit is as tydelike verblyfplek vir ’n aantal Britse krygsgevangenes, soos Sir Winston Churchill, ingerig. Dit is uit dié skool waar Churchill sy beroemde ontsnapping gemaak het.

Lord Milner, Britse koloniale sekretaris, het die skool in 1901 heropen as die Pretoria Boys High School. So het dié skool die heel eerste van die sogenaamde ‘Lord Milner skole’ geword. Meester Louis is ná 1900 terug Nederland toe en is in 1917 in Nijmegen oorlede.

Vir meer inligting oor Ou Pretoria kontak Rosa Swanepoel by This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it .