Angie Kleijn

Draai die horlosie terug na die laat 1800’s en verbeel jou jy stap in ‘n vergange Pretoria se strate. Oppas net vir die ossewaens. Jy stap met Kerkstraat in die rigting van Kerkplein en is op soek na ‘n nuwe hoed en stewels. Wanneer jy by die kruising met Van der Waltstraat kom, is jy op die regte plek.

Min mense besef dat die oorsprong van winkels soos Garlicks en John Jack ver in die verskiet lê en dat hulle verbind kan word aan die goudstormloop, ‘n lid van die Kaapse parlement, diamantkoors, Pretoria se eerste verkose burgemeester en met die Simmer and Jack-myn.

Die John Jack-winkel, links, in Kerkstraat
Foto: Picclick.com

Handelaars
In die 1880’s was die kruising van Kerk- en Van der Waltstraat reeds ‘n woelige plek. Op die suid-oostelike hoek was die markplein, wat later Strydomplein geword het. Oorkant dié plein, op die suid-westelike hoek, was Gros se fotografies ateljee.

Henri Ferdinand Gros is op 7 Mei 1842 in Switserland gebore en het in 1869 in Suid-Afrika aangekom. ‘n Paar rondreisende fotograwe het toe al in Pretoria sake gedoen, maar Henri was die eerste een wat hom permanent hier gevestig het.

Die winkel van TW Beckett Algemene Handelaar was op die noord-westelike hoek en oorkant hom, op die noord-oostelike hoek, was Bourke and Co.

Eddie Bourke Skets: Well known persons from the ZAR 1891 character sketches

Thomas William Beckett Skets: Well known persons from the ZAR 1891 character sketches

Thomas William Beckett het in 1874 op 23-jarige ouderdom in Pretoria aangekom en ‘n jaar later het hy die gebou van Kisch en Harsant op Kerkplein oorgeneem om sy sake-onderneming, waar hy wol en velle verkoop het, te begin.

Thomas het gou vooruitgeboer. Hy is met Annie Orsmond getroud en het ‘n reeks ander eiendomme gekoop. In die laat 1880’s, toe hy oorkant Bourke se winkel was, het hy “salon meubels” soos rusbanke, gemaklike stoele, klavierstoele, vase, boekrakke asook sporttoerusting, soos krieketkolwe, -paaltjies, -balle en kniestukke, te koop aangebied.

August Simmer en John Jack in 1889
Foto: Wikipedia

Eddie
Bourke and Co het aan Edmund Francis Bourke, bekend as Eddie, behoort. Bourkestraat in Sunnyside is na hom vernoem, en Bourke’s Luck in die Blyderiviervallei is na sy broer, die prospekteerder Bernard Thomas Bourke, vernoem.

Eddie is in 1852 in Pietermaritzburg gebore en het Pretoria vir die eerste keer in 1877 besoek. Hy het in 1879 hierheen getrek en ’n algemene handelaarsaak gestig. Sy woonhuis, Barton Keep in Jacob Marèstraat, is in 1888 deur Nederlandse bouers vir hom gebou en dit is een van die min woonhuise uit die tydperk wat vandag nog bestaan.

Eddie was die eienaar van die Black Mill op die noord-westelike hoek van Queen- en Vermeulenstraat en hy het sy sake uit die Bourke Trustgebou bestuur. Sy broers het Bourke and Co op die ou einde bestuur, terwyl Eddie hom met die Bourke Estate and Trust Company, waarvan hy die voorsitter was, besig gehou het. Hy was ook die direkteur van verskeie kleiner maatskappye en sy hoof belangstelling was in landbou.

Eddie was ’n lid van die volksraad, asook stadsraadslid en president van die Pretoriase kamer vir koophandel en was burgemeester van Pretoria in 1903 tot 1904. Hy het die dorp se atletiek, krieket en rugby glo goed ondersteun. Hy was met Eleanor, dogter van Henry Griffin, getroud en hulle het twee seuns en twee dogters gehad.

In die Engelse Oorlog het Eddie en sy broer George ’n nie-amptelike hospitaal vir Britse soldate naby die Staatsmodelskool ingerig.

Die kruising van Kerk- en Van der Waltstraat in die laat 1880’s. Die oop stuk grond links was die markplein met Gros se fotografies ateljee oorkant die straat. Regs voor is Bourke and Co en oorkant hom is TW Beckett Algemene Handelaar
Foto: Rosa Swanepoel-versameling

John Jack
‘n Skot genaamd John Jack het Eddie gehelp om die hospitaal te vestig. Hy en sy vrou, wat bloot as mev John Jack aangedui is, was ook een van die vroeë lede van die Bourke-afdeling van die Rooikruis. Hulle name was reeds op die ledelys van 16 Oktober 1899.

John het agt muile aan die Rooikruis verskaf. Vier van dié muile moes siekes en gewondes van die stasie tot by die hospitaal vervoer. Hy het aangebied om die muile op sy eie onkoste te voer in ruil daarvoor om hulle self te gebruik wanneer hulle nie vir Rooikruis-doeleindes nodig was nie.

Eddie se winkel op die hoek van Kerk- en Van der Waltstraat was ‘n klerewinkel. Hy het ook ‘n algemene handelaarsonderneming in Kerkstraat-wes besit en in 1903 het hy altwee takke aan John Jack verkoop. Die John Jack-winkelgroep het tot redelik onlangs takke in Menlopark en Arcadia gehad.

Millars se nuwe winkel Foto: ‘Pretoria the Administrative Capital’, The Pretoria Municipality

Garlicks in later jare Foto: Universiteit van Pretoria, Biblioteekdienste

John is op die plaas Germiston naby Glasgow in Skotland gebore. Hy het na Suid-Afrika gekom en saam met sy vennoot, die Duitser, August Simmer, ‘n algemene handelaarswinkel by Chrissiesmeer gehad.

Met die Witwatersrandse goudstormloop het John en August besluit om te begin prospekteer. Hulle het oor die plaas Elandsfontein getrek en sommer so half in die verbygaan in die grond gegrou, toe hulle amper dadelik tekens van goud gevind het.

John en August het die plaas by Sarel Meyer gekoop; die mynmaatskappy, Simmer and Jack, in 1887 daar gevestig en ‘n fortuin gemaak. Die dorp wat langs die myn ontstaan het is Germiston, vernoem na John se geboorteplek. Die oorspronklike plaasopstal staan vandag steeds in Germiston se middestad.

John en August het die meeste aandele in dié maatskappy kort ná vestiging aan The Goldfields of South Africa Ltd verkoop. Die oorspronklike Simmer and Jack-goudmyn is in 1969 gesluit, maar die maatskappy is by verskeie ander goud en uraanmyne, soos die myn op Buffelsfontein, betrokke en bestaan vandag nog.

‘n Advertensie vir John Jack

Millar
Vanaf 1903 was Bourke se klerewinkel op die noord-oostelike hoek van Kerk- en Van der Waltstraat bekend as John Jack. Skuins oorkant hom, op die suid-westelike hoek sou Garlicks later uit ‘n winkel genaamd Millars groei.

Die Skot, William Millar, het in 1879 in Suid-Afrika aangekom. Ná 18 maande in Kaapstad is hy terug na Skotland, maar kon Suid-Afrika nie vergeet nie. Hy het in 1881 terug gekeer en by John Garlick se firma in Kaapstad aangesluit.

In 1882 was hy in Barkly Oos toe die goudstormloop na Barberton begin het. Hy het ‘n donkiewa aangeskaf en op pad na Barberton het hy in Pretoria oorgestaan. William het besluit om net hier te bly en het vir John Garlick laat weet hy dink Pretoria is ‘n goeie plek om ‘n onderneming te begin. John het kom kyk en saamgestem.

W Millar and Co in Kerkstraat in 1894
Foto: Lola Dunston, ‘Young Pretoria 1889-1913’

‘n Paar maande later, in 1887, het William die maatskappy, Hobbs, Millar and Co, saam met Thomas Hobbs begin. Hulle het ‘n winkel in Kerkstraat-oos en ook ‘n tak in Kerkstraat-wes gehad.

William het sy vennootskap met Thomas in 1893 verbreek en die onderneming het van toe af as William Millar and Co, stoffeerders, hoedemakers en uitrusters, bekend gestaan. Die winkel was in Kerkstraat tussen Kerkplein en Andriesstraat.

In 1905 het William sy winkel vir ‘n tyd na die grondvloer van die Grand Hotel op die hoek van Kerkplein en Markstraat geskuif, terwyl sy nuwe winkel in aanbou was.

John Garlick het moontlik in die vroeë 1900’s ‘n sakeverhouding met William gevorm toe hy ‘n motorfiets- en sportwinkel, wat ook Remington tikmasjiene verkoop het, in die Markgebou begin het. RW Ross was die bestuurder van dié winkel en hy het ook ‘n snelskrif vereniging en ‘n werkverskaffingsburo in Pretoria gestig.

William het sy sakeverbintenis met John Garlick verbreek en dit was eers nadat William in 1921 afgetree het en sy onderneming deur AE Reich oorgeneem is, wat John weer deel van sake geword het.

William het nie die grond waarop die winkel in Kerkstraat gestaan het besit nie en John Garlick het later ‘n erf op die hoek van Kerk- en Van der Waltstraat gekoop en die nuwe winkel, wat ons as Garlicks onthou, daar gebou.

John Garlick
Foto: sgstanton

Garlicks
John Garlick is op 22 Februarie 1852 in Algarkirk, Lincolnshire, Engeland gebore. Sy pa is dood toe hy tien jaar oud was en die gesin is glad nie welaf gelaat nie.

In 1872, op die ouderdom van 20 jaar, het John gehoor dat ‘n fortuin uit diamante gemaak kan word en hy het na Suid-Afrika vertrek. Ná hy vir ‘n jaar in ‘n Kaapstadse winkel gewerk het, is hy vort na Kimberley. Hy het sy eerste winkel, waar hy beddegoed, kouse, naaldwerkbenodigdhede, hoede en stewels verkoop het, twee jaar later in 1875 in Kaapstad oopgemaak.

Toe John se winkels in Kaapstad stewig gevestig is, het hy in die 1880’s takke in Johannesburg, Kimberley, Port Elizabeth, Durban, Bulawayo en Salisbury oopgemaak. Dit is in dié tyd wat hy met Hobbs en Millars in Pretoria begin sake doen het.

‘n TW Beckett advertensie

Sy hoof belangstelling was in draperings soos gordyne, maar hy wou ook goed, wat nog nooit hier was nie, die land invoer. John het die eerste veiligheidsfiets, motorkar en gemotoriseerde trekker ingevoer. Hy het ook ‘n belangstelling in landbou gehad.

John was vir baie jare ‘n raadslid in die Kaapstadse stadsraad. Hy was ‘n senior lid van die wetgewende vergadering vir die Kaapstadse kiesafdeling in die parlement en word vir sy filantropiese werk en bydrae tot welsynsorganisasies onthou. Dit is juis vir dié liefdadigheidswerk wat hy tot ridder geslaan sou word. Hy het dié eer egter van die hand gewys.

John is op 11 Junie 1931 in Kaapstad oorlede. Sy seun, RC Garlick, is daarna as voorsitter en besturende direkteur van die maatskappy aangestel.

‘n Millars advertensie

Eers in 1932, ná John se dood, het die naam van William Millar se Pretoria-winkel van Millars na Garlicks verander. AE Reich het die winkel tot sy aftrede in 1953 bestuur. Garlicks het in 1948 ‘n openbare maatskappy geword. Die winkel het in 1962 na die hoek van Kerk- en Van der Waltstraat getrek en het in 1975 ‘n tak in Sunnypark oopgemaak. Teen 1996 is alle takke van Garlicks toegemaak.