Hoeveel Bronbergers kan hulself oud-Tukkies noem? Vir diegene wat nog altyd gewonder het waar die Universiteit van Pretoria se bynaam, Tuks, vandaan kom, word die raaisel met ’n eeufeesviering opgelos.

Die universiteit het gegroei uit die Pretoria-sentrum van die Transvaal Universiteitskollege wat in 1908 sy deure vir studente geopen het. Die kollege het as ’n Afrikaans- medium inrigting in Kya Rosa begin, ’n vierslaapkamer huis in Skinnerstraat 270 in sentraal Pretoria.

Prof Thomas Hugo le Roux het internasionale erkenning geniet as hoogleraar en taalkundige. In 1910 verwerf hy sy PhD-graad in de Nederlandse Letteren aan die Leiden Universiteit in Nederland en keer terug na Suid-Afrika om ’n professorskap in Nederlands en Moderne Tale aan die Transvaal Universiteitskollege te aanvaar. .

Veearts Sir Arnold Theiler is in 1898 as staatsveearts van die ZAR ingesweer. Nadat hy in die Anglo-Boereoorlog geveg het, het hy baie van sy tyd aan die navorsing van siektes soos ooskuskoors, Afrika-perdesiekte, rooiwater, hartwater, galsiekte en nagana gewy. Sy navorsingsaktiwiteite het ’n nuwe navorsingstasie op die plaas Onderstepoort tot gevolg gehad. Die hoofgebou op Onderstepoort is in 1908 voltooi. Sir Theiler was ook betrokke by die vestiging van die veeartsenyfakulteit by die Universiteit van Pretoria in 1920.

Dié huis is laat bou deur ’n windmaker joernalis, Leo Weinthal, redakteur van die destydse ‘The Press’. Leo het ‘The Pretoria News’ in 1898 gestig en, omdat hy bevriend was met President Paul Kruger, was daar gerugte dat sy koerant in die geheim deur die regering befonds is.

Dié kleurvolle karakter was ook vriende met JB Robinson, die Randse myn magnaat, en menige partytjies is, volgens oorlewering, deur Robinson gefinansier. Hier het bekendes soos entrepreneur Sammy Marks, beeldhouer Anton van Wouw en finansierder AH Nellmapius, skouers geskuur met Leo en sy vrou Rosa, na wie die huis vernoem is.

Kya Rosa is egter ná die Anglo-Boere-oorlog in 1902 deur die nuwe koloniale administrasie oorgeneem en is vir opvoedkundige doeleindes geoormerk.

Kya Rosa op sy oorspronklike plek in Skinnerstraat 270 .

Die nuut gerestoureerde Kya Rosa op die hoofkampus in Hatfield

Opleiding
Die kwessie van universiteitsopleiding het reeds in 1889 in die ZAR Volksraad ter sprake gekom, maar die uitbreek van die oorlog het die beplanning gekortwiek. In 1902 is die Normaalkollege vir die opleiding van onderwysers in Pretoria gestig, gevolg deur die opening van die Transvaal Tegniese Instituut in Johannesburg in 1904, waar die klem op opleiding vir die mynbou was. Klasse is ook in Pretoria aangebied. In 1906 het die instituut ’n nuwe naam aangeneem, die Transvaal Universiteitskollege (TUK).

Op 10 Februarie 1908 het 32 studente met klasse in Kya Rosa begin. Vier professore en drie dosente het klasse in Nederlands en ander moderne tale aangebied, asook klassieke studies, wat filosofie, Latyn en Hebreeus ingesluit het, en natuurwetenskappe.

Die eerste vier professore was prof HT Reinink (Nederlands); J Purves (Skots); AC Paterson (Skots) en DF du Toit Malherbe (Suid-Afrikaans). Die aangrensende huis, Kya Lami, het as ’n manskoshuis vir studente en dosente gedien.

Kya Rosa het tot in 1916 as studentekoshuis en bymekaarkomplek van die studenteraad gedien, maar het daarna ’n donker tyd betree toe hy onwillig gasheer moes speel vir verskeie staatsdepartemente.

Op 17 Mei 1910 het die TUK in Pretoria ’n onafhanklike instelling geword, apart van die Johannesburgse instituut wat as die Suid- Afrikaanse Skool vir Mynwese en Tegnologie bekend gestaan het.

Die foto van Paul Kruger is deur Leo Weinthal, die koerantman wat Kya Rosa laat bou het, geneem . .

Die hoeksteen van die Ou Lettere-gebou is op 3 Augustus 1910 deur goewerneurgeneraal Gladstone gelê Foto’s: UP

Kampus
Die TUK het ’n eie kampus in die ooste van Pretoria gekry en op 3 Augustus 1910 is die hoeksteen van die Ou Lettere-gebou deur goewerneur-generaal Gladstone gelê.

In September 1911 is die Ou Lettere- en Ou Chemie-gebou betrek en daar was reeds sewe professore, ses dosente en 62 studente. In 1914 is die Kollege-tehuis vir manstudente gebou.

Die Fakulteite Landbou en Teologie is in 1917 gestig, gevolg deur die Fakulteit Regsgeleerdheid in 1918 en die Fakulteite Lettere en Wysbegeerte, Natuurwetenskappe,
Handel en Publieke Administrasie en Veeartsenykunde in 1919. Die proefplaas is in 1920 bekom en in 1926 is die eerste amptelike vrouetehuis, die Fant, wat vandag as Vergeet-my-nie bekend staan, opgerig.

Jool het in die vroeë 1920’s begin en die eerste Joolkoningin is in 1929 gekroon. Studentepublikasies is begin, soos ‘Trek’ in 1931, die eerste ‘Joolblad’ in 1936 en die ‘Die Perdeby’ in 1939.

Eerstejaars-ontgroening het gewoonlik op Kerkplein ten aanskoue van nuuskierige toeskouers plaasgevind. Studente kon ook aan sportsoorte soos rugby, netbal, okkie en ten-nis deelneem en die sportvelde was nog deel van die hoofkampus, waar die Musaion en Aula vandag is.

Universiteit
Op 10 Oktober 1930 het die parlement wetgewing op voorstel van generaal Jan Smuts gepromulgeer en die TUK se naam is na die Universiteit van Pretoria verander. UP het toe meer as 900 studente gehad en was die grootse tersiêre instansie in die land. Vandag is daar meer as 50 000 studente in die nege fakulteite en die sakeskool en word daar 371 voorgraadse en 1 522 nagraadse programme aangebied.

Teen 1980, met die vyftigste viering van dié universiteit-status, was Kya Rosa net ’n skaam dop van sy glorieryke self. Die universiteitsraad het besluit om die huis te skuif van die raserige middestad na die hoofkampus in Hatfield. Argitek, Albrecht Holm, en bouer, Jan Scheffer, het dié taak uitgevoer en die nuut gerestoureerde Kya Rosa is op 25 Oktober 1985 geopen.

Die oorspronklike klipkoppiefondasies, baie van die stene en al die teëls is in die restourasie gebruik en die versierings, lyste, ligtoebehore en muurpleister is weer aangebring soos in Leo Weinthal se tyd.

Vandag huisves dié Viktoriaanse huis die kantoor vir alumniverhoudings van Tukkies en word gebruik vir sosiale byeenkomste, soos dele van die eeufeesvieringe. Die eeufeesvieringe het op 8 Februarie begin en hou dwarsdeur die jaar aan met konferensies, spesiale lesings en funksies, filmfeeste, kunsuitstallings, musiekkonserte, sport en ander galafunksies.

Die feesjaar word afgesluit met die jaarlikse Tuks Alumni Laureaatbal op 15 November.